Zakupy to codzienność – zarówno niezbędne, jak i te mniej przemyślane, często impulsowe. Współczesny świat, zdominowany przez reklamę, promocje i łatwy dostęp do dóbr materialnych, sprzyja nie tylko robieniu zakupów, ale również impulsywnemu nabywaniu rzeczy, które nie zawsze są nam naprawdę potrzebne. Co kryje się za tym mechanizmem? Dlaczego niektóre osoby wpadają w pułapkę zakupowego uzależnienia, a ich impulsywne zakupy stają się sposobem na radzenie sobie z emocjami? Postaram się w tym tekście przedstawić moje rozumienie problemu i jednocześnie kierunki pracy terapeutycznej, które zwykle przynoszą najlepsze efekty.
Dlaczego ludzie impulsywnie kupują?
Zakupy impulsywne to często reakcja na emocjonalny kryzys lub potrzebę zaspokojenia głębszych, nieuświadomionych potrzeb. Jak zauważa psycholog i autor książki The Paradox of Choice: Why More Is Less Barry Schwartz, nadmiar opcji i bodźców w dzisiejszym świecie może prowadzić do lęku, niepewności oraz poczucia utraty kontroli. Część osób, zmagających się z trudnymi emocjami, próbuje szukać poczucia ulgi w konsumpcji, traktując zakupy jako sposób na chwilowe „wyciszenie” lęku, smutku czy samotności.
W psychologii, impulsywne zakupy są często rozumiane jako mechanizm radzenia sobie z negatywnymi emocjami – są formą ucieczki od problemów lub bólu emocjonalnego. Często towarzyszą im różne zaburzenia, takie jak depresja, lęk czy niskie poczucie własnej wartości. To, co na początku jest drobnym „wzmacniaczem” emocjonalnym, może z czasem przekształcić się w uzależnienie, prowadząc do problemów finansowych, poczucia winy, a także napięć w relacjach interpersonalnych.
Psychologiczne podstawy impulsywnych zakupów
- Poszukiwanie natychmiastowej gratyfikacji
Jednym z podstawowych mechanizmów psychologicznych, które stoją za impulsywnym robieniem zakupów, jest chęć uzyskania szybkiej gratyfikacji. Zgodnie z teorią zachowań opartą na nagrodach (B. F. Skinner, 1938), ludzie są skłonni powtarzać działania, które prowadzą do natychmiastowego poczucia przyjemności. Zakupy, zwłaszcza te impulsywne, mogą dawać szybkie uczucie zadowolenia i spełnienia, co sprawia, że chęć zakupów staje się regularnym sposobem na radzenie sobie z negatywnymi emocjami. - Zaspokojenie emocjonalnych luk
Osoby z niskim poczuciem własnej wartości lub cierpiące z powodu depresji mogą wykorzystywać zakupy jako sposób na zaspokojenie emocjonalnych „luk”. Takie osoby często szukają zewnętrznych źródeł potwierdzenia swojej wartości, a nabywanie nowych przedmiotów może stanowić próbę kompensowania poczucia braku lub nieadekwatności. Podobnie, badania wskazują, że osoby z problemami w relacjach międzyludzkich, zwłaszcza w bliskich związkach, mogą sięgać po zakupy jako sposób na poprawienie swojego nastroju (Faber i O’Guinn, 1992). - Unikanie trudnych emocji i sytuacji
Często impulsywne zakupy są formą ucieczki od problemów, które są trudne do zniesienia, takich jak stres w pracy, konflikt w związku czy trudności finansowe. Według teorii unikania (Baumeister i Tice, 1990), osoby, które nie potrafią radzić sobie z negatywnymi emocjami, mogą uciekać się do „łatwych” rozwiązań, takich jak zakupy, które na krótko poprawiają ich samopoczucie, ale nie rozwiązują głównych problemów.
Jakie sygnały wskazują na uzależnienie od zakupów?
- Trudność w kontrolowaniu impulsów zakupowych – pomimo chęci ograniczenia wydatków, osoba nadal angażuje się w nieplanowane zakupy.
- Zakupy jako sposób na radzenie sobie z emocjami – osoby uzależnione często sięgają po zakupy, aby poczuć się lepiej, zredukować stres czy smutek.
- Zaniedbywanie innych obowiązków – impulsywne zakupy mogą prowadzić do zaniedbywania innych sfer życia, takich jak praca, rodzina, finanse czy zdrowie.
Impulsywne zakupy: jak sobie pomóc? Jaką rolę może odegrać terapia?
Psychoterapia jest jedną z najbardziej skutecznych metod radzenia sobie z impulsywnymi zakupami i uzależnieniem od konsumpcji. Kluczowym elementem terapii jest rozpoznanie źródeł emocjonalnych problemów i mechanizmów obronnych, które skłaniają osobę do impulsywnych zachowań zakupowych. Zwykle, kiedy pracuję z osobami, które mierzą się z takim problemem pomagam im szybciej i lepiej rozpoznawać swoje emocje i zastępować impulsywne decyzje zakupowe zdrowszymi strategiami radzenia sobie z emocjami.
Dla części osób przydatna jest praca z poczuciem własnej wartości. To właśnie jego brak lub zaniżona samoocena mogą skłaniać do poszukiwania zewnętrznych źródeł gratyfikacji.
Z moich doświadczeń pomocne jest również wprowadzanie w techniki relaksacyjne. Technikami relaksacyjnymi można również obniżyć poziom stresu, co może zmniejszyć potrzebę sięgania po zakupy jako metodę radzenia sobie z emocjami.
Na sam koniec:
Impulsywne zakupy to często sposób na ucieczkę od trudnych emocji i próbę radzenia sobie z problemami, które wydają się nie do zniesienia. Choć zakupy mogą chwilowo poprawić nastrój, długofalowo prowadzą do negatywnych konsekwencji – finansowych, emocjonalnych i społecznych. Psychoterapia, może pomóc zrozumieć przyczyny tego uzależnienia, a także wykształcić zdrowe mechanizmy radzenia sobie z emocjami. Świadomość tego procesu jest pierwszym krokiem w kierunku odzyskania kontroli nad swoim życiem i finansami, a wsparcie specjalisty może okazać się kluczowe w procesie zdrowienia.
Autor tekstu:
Przemysław Rosa – psychoterapeuta (z ukończonym 4 letnim szkoleniem w Laboratorium Psychoedukacji) i psychotraumatolog. Łączy w swojej codziennej pracy techniki z terapii psychodynamicznej (z wykorzystaniem terapii opartej na mentalizacji – MBT) wraz z pracą z ciałem i układem nerwowym (student Somatic Experiencing™, praktyk Brainspotting).
Potrzebujesz wsparcia terapeuty? Zapisz się na konsultację